Werken in ploegen of met verschillende shiften kan behoorlijk veeleisend zijn, vooral wanneer nachtarbeid in het spel is. Maar er bestaan slimme strategieën voor personeelsplanners om deze ongemakken te verzachten. Ontdek onze 10 gouden vuistregels voor gezondere en evenwichtige ploegenroosters.
Een gebalanceerd rooster kan zowel fysiek als mentaal welzijn positief beïnvloeden. Aan de andere kant kunnen overbelastende, onevenwichtige roosters slaappatronen verstoren, stressniveaus verhogen en sociale relaties onder druk zetten. Best heftig, toch? Gebaseerd op onze praktijkervaringen hebben we tien handige richtlijnen ontwikkeld om ploegenroosters gezonder te maken. We delen deze graag met jou.
1. Voorwaarts roterend rooster: biologisch optimaal
Ploegenroosters zijn opgebouwd uit een aantal verschillende dienstsoorten. Een voorwaarts roterend rooster houdt in dat verschillende diensten elkaar opvolgen in een vaste volgorde: eerst de vroege dienst, dan de late dienst en vervolgens de nachtdienst, in lijn met de biologische klok. Achterwaartse rotatie doet net het omgekeerde.
Waarom voorwaarts roteren?
Wel, daar zijn twee belangrijke redenen voor. Allereerst loopt onze biologische klok eigenlijk op een cyclus van 25 uur, terwijl de dag maar 24 uur duurt. Een voorwaartse rotatie in ploegen of shiften ondersteunt ons natuurlijke ritme om vooruit te gaan in de tijd. Het klinkt logisch, toch? Een achterwaartse rotatie daarentegen heeft min of meer hetzelfde effect als een jetlag en leidt tot meer vermoeidheid
Ten tweede, ook vanuit het oogpunt van belasting en herstel is een voorwaartse rotatie zeer interessant. Voorwaarts roterende ploegenroosters bieden betere rustperiodes tussen verschillende diensten. Daardoor krijgen je medewerkers meer kansen om hun vermoeidheid af te bouwen, wat uiteraard gunstig is voor hun gezondheid. Bij een achterwaartse rotatie zijn de rustmomenten tussen diensten vaak korter. Hierdoor stapelt zowel de mentale als fysieke belasting zich verder op na afloop van de dienst.
Laten we een eenvoudig voorbeeld van een voorwaarts en een achterwaarts roterend ploegenrooster bekijken, elk met drie diensten: vroege, late en nachtdienst.
- Vroege dienst (06:00 – 14:00)
- Late dienst (14:00 – 22:00)
- Nachtdienst (22:00 – 06:00)
Rusttijd bij een voorwaarts roterend rooster: na elke dienstreeks is er een ruime rustperiode van 72 uur
Rusttijd bij een achterwaarts roterend rooster: na elke dienstreeks is er een rustperiode van 56 uur (cfr. de nachtdienst op maandag start al op zondagavond)
2. Snelle rotatie: soepeler schakelen
Met rotatiesnelheid bedoelen we het ritme waarin de vroege, late en nachtshiften elkaar afwisselen. Een reeks van 7
opeenvolgende shiften (bijvoorbeeld 7 nachten) heeft eigenlijk geen rotatie. Maar wordt er tijdens 7 opeenvolgende diensten bijvoorbeeld 3 vroeges en 4 lates gewerkt dan is er wel sprake van een rotatie.
De rotatiesnelheid van een ploegenrooster is bij voorkeur hoog tot gematigd hoog, met als ideaal maximum twee à vier gelijkaardige shiften na elkaar. Ploegenroosters met een trage rotatie leiden namelijk tot gewenning aan werken op een vast tijdstip, zoals de nacht. Hoewel dat prettig lijkt, bemoeilijkt het juist de overgang naar andere diensttypes of een normaal dagritme. Het lichaam heeft minstens twee normale nachtrusten nodig om na zo’n vast dienstpatroon weer volledig synchroon te zijn met het ‘normale’ biologische ritme.
Voorbeeld van een trage rotatie op hetzelfde aantal dagen, wat resulteert in een zeer zwaar ploegenrooster.
3. Optimale dienstreeks: balans tussen belasting en rust
Hier geldt de regel: minimaal 2 en maximaal 6 ploegendiensten achter elkaar. Waarom? Vermoeidheid en prestatievermindering komen vaak al om de hoek kijken na 4 tot 5 aaneengesloten diensten. Het lijkt misschien aantrekkelijk om langere reeksen te plannen, vooral vanuit sociaal oogpunt, maar voor de gezondheid zijn ze niet altijd gunstig. Dit geldt met name voor taken die zowel fysiek als mentaal veeleisend zijn, zoals nachtwerk. Langdurige diensten vergroten bovendien het risico op fouten en ongelukken. Zie het voorbeeld hierboven voor een zeer zware dienstreeks van 7 opeenvolgende diensten van eenzelfde type, gevolgd door (te) weinig rust.
Streef naar een gezonde belasting voor werknemers door een evenwichtige afwisseling tussen werktijd en vrije tijd. Dit niet alleen voor hun prestaties op het werk, maar ook voor hun algehele welzijn en veiligheid.
4. Maximale wekelijkse arbeidstijd: quick win!
Een bijkomende manier om je ploegenroosters gezonder te maken, is door te kijken naar de arbeidstijd binnen een week. Waarom? Rust is essentieel, en alle beetjes helpen. Fysieke en mentale belasting heeft op korte termijn niet direct nadelige gevolgen. Tenzij er onvoldoende tijd is om volledig te herstellen of wanneer er sprake is van frequente dienstveranderingen gedurende een lange periode. Ideaal is een wekelijkse arbeidstijd van maximaal 34-38 uur. Op die manier waarborg je een gezonde balans tussen werk en herstel, en dit bevordert al op korte termijn de gezondheid en de prestaties van je medewerkers. De praktische haalbaarheid daarvan is natuurlijk afhankelijk van je organisatie en je werkzaamheden.
Tot slot, het beperken van overuren is ook een essentiële stap. Minder extra werkuren hebben aantoonbaar positieve effecten op de gezondheid en het welzijn van werknemers in ploegendiensten.
5. Kans om te herstellen na een nachtdienst
Nachtdiensten zijn zwaar voor werknemers. Het is dus belangrijk om voldoende tijd te bieden voor herstel na een reeks nachten. Door na een nachtdienst een langere vrije periode in te plannen, bevorder je de kans op herstel. Het biedt medewerkers ook ruimte om tijd door te brengen met familie en vrienden. Ook voor sociale gezondheid niet wenselijk dus. Onze gouden regel? Plan na meerdere nachtdiensten een rust van 56 uur. Na één enkele nachtdienst, wat we overigens afraden, voorzie je een rust van minstens van 32 uur.
En waarom 56 uur en niet 48 uur? Onze ervaring leert ons dat werknemers na de laatste nachtdienst vaak nog een paar uur in de ochtend slapen. Diezelfde avond gaan ze op tijd naar bed (zoals normaal). Maar die nacht zullen ze waarschijnlijk minder goed slapen vanwege dat ochtenddutje. Daarom is een langere hersteltijd verstandiger.
Het beperken van het aantal nachtdiensten is sowieso een goed idee. Vooral voor bepaalde groepen, zoals oudere werknemers, kan het gunstig zijn om in een lichter ploegenstelsel te werken of overdag in plaats van ‘s nachts.
6. Maak tijd voor pauzes: een echte energizer
Vaak wordt gedacht dat pauzes tijdens het werk overbodig zijn. Sommige werkgevers beweren zelfs dat het werk voldoende rustmomenten biedt. Daarom wordt er in ploegenroosters te weinig rekening gehouden met pauzes. Toch wijst onderzoek uit dat werknemers significant energieker thuiskomen als ze halverwege hun dienst een pauze krijgen van ongeveer een half uur. Studies naar slaperigheid bij eentonig werk tonen dan weer aan dat een korte onderbreking eens per uur (zo’n 7 minuten) zorgt voor verhoogde alertheid tot wel 40 minuten na de pauze.
Creëer dus ruimte voor pauzes tijdens de werkuren, bij voorkeur in een aparte en rustige ruimte. Misschien zelfs met de optie voor een korte ‘power nap’. Nog effectiever zijn korte pauzes waarbij werknemers zelf de momenten kunnen kiezen waarop ze even rust nemen. Af en toe een break is goed voor je gezondheid.
7. Beperk de dienstlengte
De ideale dienstlengte is complex en varieert afhankelijk van de werkomstandigheden. Diensten van 12 uur kunnen passend zijn in bepaalde situaties, op voorwaarde dat deze niet continu belastend zijn.
Hoe dan ook is het beste om verlengde diensten te vermijden, tenzij de aard van het werk dit noodzakelijk maakt. In het belang van onze gezondheid is het raadzaam om terughoudend te zijn met diensten die langer zijn dan 9 uur. Na 8 tot 9 uur werken neemt vermoeidheid toe en prestaties nemen af, vooral bij inspannend werk. Nachtwerk is extra zwaar, waardoor nachtdiensten best niet langer dan 8 uur zouden moeten zijn. Het is altijd aan te raden om nachtdiensten niet te combineren met overwerk.
8. Kies begin- en eindtijden bewust
Deze vuistregel gaat over de ideale begin- en eindtijden van verschillende shiften. Het tijdstip waarop een dienst begint, beïnvloedt de mate van alertheid en slaperigheid gedurende de dag. De overgang tussen shifts heeft invloed op het slaappatroon en eventuele slaaptekorten.
Ideaal gezien start de vroege dienst om 7.00 uur, de late dienst om 15.00 uur en de nachtdienst om 23.00 uur. De literatuur rond gezondheid en ploegen raadt aan om de vroege shift niet eerder dan om 7 uur te laten beginnen. In de praktijk hanteren veel organisaties echter nog steeds de klassieke ploegentijden van 06:00 – 14:00 – 22:00.
Een vroege dienst die om 6.00 uur begint is biologisch gezien niet optimaal. Meestal wordt het lichaam pas rond 6:00 uur echt wakker. Een eerdere starttijd betekent vaak nog vroeger uit bed komen. Hoewel een vroegere start meer tijd geeft voor avondactiviteiten, kan dit er ook voor zorgen dat men later naar bed gaat dan gepland. Een aanvang om 7.00 uur maakt dit iets minder zwaar.
Maar… hoewel 06:00 – 14:00 – 22:00 tot meer vermoeidheid en verminderde alertheid kan leiden, geven medewerkers vaak de voorkeur aan deze klassieke wisseltijd. Redenen hiervoor zijn onder andere het vermijden van de ochtendspits en het beter afstemmen op het gezinsleven. Na de dienst om 22:00 uur is de partner vaak nog wakker.
9. Voorspelbaar ploegenrooster: minder stress
Creëer een stabiel en voorspelbaar ploegenrooster. Dit biedt je medewerkers de kans om o.a op tijd hun agenda in te plannen. Onverwachte en last-minute wijzigingen in ploegenroosters zorgen namelijk voor extra werkstress, en een groter risico op vermoeidheid.
10. Plan de vrije tijd van je medewerkers
Werken in ploegenarbeid heeft ook een impact op de sociale gezondheid van je mensen. Medewerkers die in ploegen werken hebben doorgaans minder vrije weekdagen en een gering aantal vrije weekends. Zij werken vaak als je familie of vrienden vrij zijn, zelfs op feestdagen. Geef als planner je werknemers de kans om deel te nemen aan het sociale leven. Om tijd te spenderen met vrienden en het gezin. Plan voldoende vrije (week)avonden en weekends in.
Het idee van zelfroosteren binnen een vast ploegenrooster is ook slim. Dit biedt werknemers een zekere mate van autonomie en flexibiliteit binnen de gestelde grenzen, waardoor ze beter kunnen inspelen op persoonlijke verplichtingen zonder dat dit de planning verstoort. Dit kan een win-winsituatie creëren waarbij zowel je werknemers als het bedrijf profiteren van een efficiënte bezetting en een betere balans tussen werk en privéleven.
Tot slot
Deze bewezen tips voor personeelsplanners zijn echte game changers als het gaat om het aanpakken van de ongemakken van onregelmatige ploegenroosters. Onthoud wel dat elke medewerker anders omgaat met deze complexiteit. Sommigen geven misschien de voorkeur aan een intensiever rooster om meer opeenvolgende vrije dagen te hebben. Bovendien bepaalt de aard van zowel het ploegenrooster en het werk wat wel en wat niet haalbaar is.
Ons advies? Gebruik deze richtlijnen als leidraad voor jouw organisatie, maar behoud een praktische en gezonde benadering. Soms moet je de regels aanpassen aan specifieke omstandigheden, maar alle beetjes helpen. Flexibiliteit is key!
Workshop: fit en gezond bij onregelmatige werktijden
Déhora ontwikkelde een leuke en leerrijke workshop boordevol nuttige tips voor een gezondere levensstijl. Speciaal voor medewerkers die met regelmaat in vroege of late diensten werken. Deze workshop richt zich op het vergroten van het bewustzijn rond gezondheidsrisico’s, waarbij feiten, mythen, leuke oefeningen en eyeopeners samenkomen. Een echte aanrader!
Heb jij een vraag?
Wil je meer weten over ploegenroosters? Wens je hulp en advies bij de organisatie van jouw personeelsplanning? Neem zeker even contact met ons op.
Heb je deze al gelezen?
Nachtwerk en je sociale leven? Een uitdagende combinatie!
Onze dagelijkse routines zijn nauw verbonden aan een klassiek dagritme: overdag werken en ‘s nachts rusten. Hobby’s, tijd doorbrengen met…
Gezonde voeding bij nachtwerk en ploegenwerk: tips en advies
Onze biologische klok volgt normaal gesproken een vast dag-nachtritme. Overdag zijn we alert en actief, terwijl ‘s nachts ons lichaam…
Zelfroosteren met ploegendiensten?
Bij een klassieke ploegendienst denken we aan robuuste, collectieve werktijden. Iedereen volgt dezelfde diensten tegen hetzelfde ritme. De werkroosters zijn…
