De relatie tussen ploegenarbeid en gezondheid?

Elke medewerker ervaart werken in ploegen op haar of zijn eigen manier. Maar over het algemeen wordt het als zwaar ervaren. Je werkt wanneer anderen (nog) slapen, je rust wanneer huisgenoten actief zijn. In lichamelijk, sociaal en mentaal opzicht brengt ploegenarbeid altijd enkele risico’s met zich mee.

In heel wat organisaties valt de werktijd buiten de ‘normale’ kantoortijden. Bijna 10% van de Belgische beroepsbevolking werkt in shiften of ploegen. En een groot deel daarvan werkt ook regelmatig in de nacht. Denk onder andere aan verpleegsters, arbeiders of agenten. Of bijvoorbeeld ook site managers, magazijniers, piloten, bewakers, bakkers, postbedelers en drukkers. En ga zo maar door.

Bepaalde werkzaamheden kunnen niet zomaar worden gepauzeerd of uitgesteld. Andere taken, zoals onderhoud en infrastructuurwerken, kunnen ook enkel in de nacht worden uitgevoerd. Bedrijven hebben soms ook gewoon nood aan extra bedrijfstijd om het werk gedaan te krijgen. Verschillende ploegen of groepen van medewerkers moeten dus twee of meer diensten op dezelfde werkplek werken. Uiteraard in een systeem van rotatie. Er zijn uiteenlopende soorten ploegendiensten.

Uitdagingen en risico’s van ploegenarbeid

Voor medewerkers is werken in onregelmatige diensten uiteraard niet evident. Het vergt best veel van je sociale leven, je mentaal welzijn en van je lichaam. Van nature zijn we immers dagdieren. Overdag zijn we actief en ‘s nachts rusten we. We eten, we slapen en we werken op basis van onze interne biologische klok (circadiaanse ritme).   Naast onze interne klok is ook het hele openbare leven gebaseerd op datzelfde 24-uursritme.

In het geval van nacht- of ploegenarbeid ontstaat er conflict met deze klok. Je bent wakker wanneer je lichaam zegt dat je hoort te slapen. Je eet ontbijt, lunch en avondmaal op totaal andere tijdstippen. Er ontstaat een clash tussen werkritme en het natuurlijke ritme.   Dit samenspel zorgt ervoor dat verschillende lichaamsfuncties ontregeld kunnen geraken.  Denk maar aan slaap, temperatuur, spijsvertering en hormonale huishouding. En die ontregeling brengt gezondheidseffecten met zich mee. Daarnaast wordt het een uitdaging om werk en vrijetijdsbesteding goed op elkaar af te stemmen.  ‘s Nachts werken betekent werken wanneer anderen slapen. Je moet doorgaans rusten wanneer vrienden en familie wakker zijn.  De mogelijkheden om ‘s avonds of in het weekend deel te nemen aan allerlei sociale evenementen zijn beperkt. En dit brengt ook best wat mentale stress met zich mee.

Op korte termijn lijken de gevolgen minimaal, maar op lange termijn zien we gevolgen zoals cardiovasculaire aandoeningen, overgewicht, een gevoel van sociale isolatie, etc.  Maar ook een aantasting van familiale en sociale relaties.

Gezondheidseffecten van ploegenarbeid

Een verminderde slaapkwaliteit, slaapstoornissen en vermoeidheid. Externe factoren of ‘zeitgebers’ zoals lawaai en licht voorkomen dat je vlot kan gaan slapen. Je slaapt ook gewoon minder goed omdat je ritme is verstoord. Tot slot kunnen ook familiale en sociale aspecten een rol spelen omdat je leefomgeving een ander leefpatroon heeft.

Spijsverteringsproblemen zoals misselijkheid en maag- en darmklachten. Je spijsvertering is ‘s nachts minder actief. Eten op afwijkende uren kan – in combinatie met ongezonde maaltijden, roken, veel koffie en frisdrank– je kans op een opgeblazen gevoel, diarree en constipatie verhogen.

Meer ongevallen, vaker ziek en vaker afwezig. Het slaaptekort zorgt ervoor dat je vermoeid geraakt, het kost je meer tijd en moeite om dit van je af te slapen. Je bent hierdoor minder alert, je krijgt meer last van stress. En de kans op ongevallen op het werk of in het verkeer neemt toe.

Zwaarlijvigheid en overgewicht. Als je in ploegen werkt, bestaat de kans dat je onvoldoende beweegt en dat je onvoldoende gezond eet. Dit tesamen kan leiden tot overgewicht en obesitas. Je slaaptekort heeft bovendien een grote invloed op de hormonen die je honger- en verzadigingsgevoel regelen. Je krijgt meer zin in vet en suiker en gaat meer snacken.

Verschillen tussen personen

Niet iedereen die in ploegen werkt zal deze ongemakken in dezelfde mate ervaren. Er zijn immers grote verschillen tussen personen. Een aantal factoren zoals leeftijd, algemene gezondheid en het leefpatroon spreken eigenlijk voor zichzelf. De kritieke periode waarin schadelijke gevolgen zich laten voelen situeert doorgaans tussen de leeftijd van 40 en 50 jaar. Met het ouder worden stijgt de slaperigheid, maar ook de moeilijkheid om bijvoorbeeld overdag te slapen.

Een ander aspect is de wijze waarop medewerkers omgaan met de ongemakken van onregelmatige diensten. Ook dit is bepalend voor de mate waarin klachten zich voordoen. We spreken hier van coping. Oftewel hoe iemand omgaat met de ongemakken opdat deze beheersbaar en hanteerbaar worden.

Verschillen in situaties

Naast persoonlijke factoren kunnen ook op het niveau van het werk en werkomstandigheden een aantal zaken worden aangewezen. In de eerste plaats de fysieke en/of mentale belasting, alsook de werkdruk. Een combinatie van hoge of mentale fysieke belasting en onregelmatige diensten is zeer zwaar.  Het zal ook niemand verbazen dat een nachtdienst met een lage werkdruk minder belastend is dan diezelfde nachtdienst met een hoge werkdruk. Het bijzondere is dat de mate van werkdruk vaak verbonden is met de vormgeving van werk en ploegenroosters.

Ergonomie in ploegenroosters?

Ongeacht de persoon of situatie ‘helpt’ gezond roosteren om die risico’s te minimaliseren. In ons vakgebied spreken we over roosterergonomie. Hieronder verstaan we veranderingen in werkroosters waardoor medewerkers beter, veiliger en gezonder kunnen werken. Bij Déhora hanteren we daartoe de volgende vuistregels:-.

• Voorwaartse rotatie van diensten, binnen een reeks
• Korte rotatie tussen diensten
• Minimaal 2 en maximum 6 diensten meteen na elkaar
• Wekelijkse arbeidstijd ten hoogste 34-38 uur (afhankelijk zwaarte rooster)
• 56 uur aaneengesloten rust na een serie nachtdiensten
• Half uur pauze midden van een dienst
• Maximum 9 uur per shift
• Begin- en eindtijden om 07.00-15.00-23.00 uur
• Voorspelbaar roosterpatroon
• Minimum 40% van avonden en weekenden vrij

Advies rond ploegenroosters en gezondheid?

Wil je werk maken van gezondere ploegenrooster? Of een training organiseren? Op regelmatige basis organiseert Déhora workshops voor medewerkers. Dit zijn leuke, interactieve workshops boordevol tips en adviezen om slimmer en gezonder om te gaan met de risico’s van ploegenarbeid.